Kompetecje kluczowe w procesie uczenia się przez całe życie

Kompetencje kluczowe definiowane jako połączenie wiedzy, umiejętności i postaw zrodziły się z początkiem XXI wieku i były konsekwencją refleksji Rady Unii Europejskiej nad procesami uczenia się przez całe życie oraz szeroko pojętymi zmianami zachodzącymi w społeczeństwach zjednoczonej Europy. Ich formalne ujęcie i przyjęcie w postaci zaleceń Parlamentu Europejskiego i Rady Unii Europejskiej wymagało kilku lat prac i stało się faktem 18 grudnia 2006 roku. W dokumencie 2006/962/WE wyróżniono 8 obszarów kompetencji kluczowych:

1. porozumiewanie się w języku ojczystym;
2. porozumiewanie się w językach obcych;
3. kompetencje matematyczne i podstawowe kompetencje naukowo-techniczne;
4. kompetencje informatyczne;
5. umiejętność uczenia się;
6. kompetencje społeczne i obywatelskie;
7. inicjatywność i przedsiębiorczość;
8. świadomość i ekspresja kulturalna.

Każda z kompetencji uważana jest za jednakowo ważną choć w naturalny sposób z różnym natężeniem jest rozwijana w rzeczywistości szkolnej - podczas konkretnych zajęć. W przypadku lekcji fizyki kompetencje matematyczne i podstawowe kompetencje naukowo-techniczne stanowią główny obszar aktywności edukacyjnej. Kompetencje naukowe odnoszą się bezpośrednio do zdolności i chęci wykorzystania istniejącego zasobu wiedzy oraz metodologii do opisywania i wyjaśniania świata przyrody, kompetencje techniczne obejmują stosowanie tej wiedzy w odpowiedzi na potrzeby i pragnienia ludzi, a kompetencje w zakresie techniki obejmują procesy zmian powodowanych przez działalność człowieka oraz odpowiedzialność poszczególnych obywateli.

W obrębie tej kompetencji wyróżniono:

- wiedzę, na którą składa się:

• znajomość: głównych zasad rządzących naturą; podstawowych pojęć naukowych; zasad, metod i technik oraz produktów i procesów technicznych;
• identyfikowanie: wpływu nauki i techniki na świat przyrody; korzyści, ograniczeń i zagrożeń wynikających z teorii i zastosowań naukowych oraz techniki;

- umiejętności obejmujące:

• wykorzystania oraz posługiwania się narzędziami i urządzeniami technicznymi;
• posługiwania się i wykorzystanie danych naukowych w procesie podejmowania decyzji, wyciągania wniosków i formułowania myśli;
• rozpoznawanie niezbędnych cech postępowania naukowego;
• zdolności wyrażania sposobów rozumowania prowadzących do formułowania wniosków;

- postawy, przekonania i wartości:

• krytyczne rozumienie;
• ciekawość poznawcza;
• zainteresowanie kwestiami etycznymi;
• poszanowanie bezpieczeństwa.

Tak sformułowane kompetencje stały się punktem wyjścia dla wielu wprowadzanych w systemach edukacyjnych po roku 2006 zmianach i reformach. Ich ewaluacja doprowadziła do przygotowania i opublikowania 17 stycznia 2018 roku nowego zalecania Rady Europejskiej w sprawie kompetencji kluczowych. W myśl dokumentu liczba kompetencji kluczowych nie zmienia się choć ich nazwy i obszary zostały zmodyfikowane i obejmują:

1. kompetencje w zakresie czytania i pisania;
2. kompetencje językowe;
3. kompetencje matematyczne oraz kompetencje w zakresie nauk przyrodniczych, technologii i inżynierii;
4. kompetencje cyfrowe;
5. kompetencje osobiste, społeczne i w zakresie uczenia się;
6. kompetencje obywatelskie;
7. kompetencje w zakresie przedsiębiorczości;
8. kompetencje w zakresie świadomości i ekspresji kulturalnej.

W nowym dokumencie na szczególną uwagę zasługują zmiany w obrębie kompetencji nr 3. 

• "W przypadku nauki, technologii i inżynierii, niezbędna wiedza obejmuje główne zasady rządzące światem przyrody, podstawowe pojęcia naukowe, teorie, zasady i metody, technologię oraz produkty i procesy technologiczne, a także rozumienie wpływu nauki, technologii, inżynierii i ogólnie działalności człowieka na świat przyrody. Kompetencje te powinny umożliwiać osobom lepsze rozumienie korzyści, ograniczeń i zagrożeń wynikających z teorii i zastosowań naukowych oraz technologii w społeczeństwach w sensie ogólnym (w powiązaniu z podejmowaniem decyzji, wartościami, zagadnieniami moralnymi, kulturą itp.)."
• "Umiejętności obejmują rozumienie nauki jako procesu badania przyrody za pomocą kontrolowanych eksperymentów, zdolność wykorzystywania narzędzi i urządzeń technologicznych oraz danych naukowych i zdolność posługiwania się nimi do osiągnięcia celu bądź podjęcia decyzji lub wyciągnięcia wniosku na podstawie dowodów, a także gotowość do rezygnacji z własnych przekonań, jeżeli są one sprzeczne z nowymi odkryciami naukowymi. Osoby powinny również być w stanie rozpoznać niezbędne cechy postępowania naukowego oraz posiadać zdolność wyrażania wniosków i sposobów rozumowania, które do tych wniosków doprowadziły."
• "Kompetencje w tym obszarze obejmują postawy krytycznego rozumienia i ciekawości, poszanowanie kwestii etycznych oraz wspieranie zarówno bezpieczeństwa, jak i trwałości środowiska naturalnego, w szczególności w odniesieniu do postępu naukowo-technologicznego w kontekście danej osoby, jej rodziny i społeczności oraz zagadnień globalnych."

Przytoczone w oryginalnym brzmieniu zapisy w dobitny sposób świadczą o konieczności różnorodnego podejścia do uczenia się i jego kontekstów, szczególnie podczas zajęć edukacyjnych w obszarze fizyki. Lekcje tego przedmiotu winny stać się szczególnie interdyscyplinarne i egalitarne.

To wymaga nowego, otwartego na zmiany spojrzenia na metody i narzędzia współczesnej szkoły. Jednym z kierunków mogłoby być wyraźnie ograniczenie obowiązkowych treści fizycznych i pozostawienie dużej swobody nauczycielom przy jednoczesnym uszczegółowieniu opisu umiejętności, które podlegałby zewnętrznej ewaluacji wzorowanej na badaniach PISA.