Esej popularnonaukowy - wartościowy element zajęć

Dziś, w związku z jubileuszem pierwszego wpisu w tym miejscu, pozwalam sobie na opisanie formy zaliczenia zajęć z fizyki, którą wkrótce praktycznie wypróbuję.

Wcale nierzadko w kontekście zajęć przyrodniczych, a zwłaszcza lekcji fizyki, spotkać można opinie, że to obszar aktywności młodego człowieka, w którym niezwykle trudno jest odnaleźć się tak zwanym humanistom. Nie polemizując już z zasadnością takiego podziału (w mojej opinii z brakiem takowej) warto jest podjąć działania, które mogłyby pozwolić tej, jak wynika z deklaracji, bardzo licznej grupie uczniów wykazać się twórczo i w harmonii z ich preferencjami. W mojej ocenie taką aktywnością mogłoby być zadanie polegające na przygotowaniu eseju popularnonaukowego.

Wiem, wiem - esej to stosunkowo mało popularna forma wypowiedzi, a przy tym wymykająca się ścisłemu określeniu cech gatunkowych. Co gorsze, przygotowywanie eseju (z powodzeniem można wykorzystać określenia wypracowania bądź rozprawki), jako elementu zajęć z przedmiotów przyrodniczych nie jest w polskiej szkole powszechnie praktykowane. No może poza działaniami o charakterze konkursów. A szkoda, bo jestem zdania, że nasz wysiłek edukacyjny w obszarze kształcenia ogólnego ma przede wszystkim sprzyjać postrzeganiu zajęć przyrodniczych - lekcji fizyki - jako doskonałych momentów do ukazywania osiągnięć ludzkiego umysłu na drodze rozwoju cywilizacji. Tylko dla formalności przypomnę, że "dzięki fizyce uczeń poznaje fundamentalne i uniwersalne prawa opisujące materię i procesy w niej zachodzące. Pojęcia, prawa i teorie fizyki kształtują styl myślenia i działania opartego na metodzie naukowej. Jej wpływ na rozwój innych nauk przyrodniczych, techniki i sztuki był i jest ogromny. Wyzwaniem dla szkolnej fizyki jest dostarczanie uczniom narzędzi poznawania przyrody, prowadzenie do rozumienia jej podstawowych prawidłowości i umożliwianie korzystania ze zdobytej wiedzy i rozwiniętych umiejętności. Lekcje fizyki to również dobry moment do ukazywania osiągnięć ludzkiego umysłu na drodze rozwoju cywilizacji. Bez umiejętności, wiedzy i postaw, których korzenie tkwią w fizyce, nie sposób zrozumieć otaczający świat, nie tylko w warstwie materialnej, ale również kulturowej." [1]

Szybki przegląd materiałów w języku polskim na temat eseju, dostępnych w sieci, owocuje przepisami w duchu: prosty poradnik pisania esejów (10 etapów), dobry esej w 7 krokach, wskazówki eksperta. To niewątpliwie zróżnicowana i dostarczająca podstawowych informacji na temat eseju lektura. 

Spróbujmy jednak spojrzeć na temat z perspektywy nauczyciela przedmiotów przyrodniczych. Zastanówmy się nad specyfiką eseju popularnonaukowego na użytek zajęć edukacyjnych, ściślej działaniu wspierającemu realizację celów nauczania.

Inspiracją do propozycji włączenia wypowiedzi pisemnej w formie eseju jako elementu zajęć przyrodniczych, szczególnie w toku kształcenia ogólnego w szkołach ponadpodstawowych, była lektura  materiałów kursu IB (International Baccalaureate) związanych z częścią poświęconą Teorii wiedzy (Theory of Knowladge) [2]. Holistyczność Teorii wiedzy w tym kursie obrazuje poniższy diagram. (Temu zagadnieniu należałby poświęcić zdecydowanie więcej czasu.)

za: Theory of knowledge guide, First assessment 2015, International Baccalaureate Organization 2013  

Spróbujmy, nie tyle skopiować pomysł, co wykorzystać jego walory na gruncie polskim. Zacznijmy więc od wybranych celów ogólnych nauczania-uczenia się w ogóle (1-5) oraz nauczania-uczenia się fizyki w szczególności (6-9). W szkołach ponadpodstawowych w zakresie ogólnym mamy:

1. doskonalenie umiejętności myślowo-językowych, takich jak: czytanie ze zrozumieniem, pisanie twórcze, formułowanie pytań i problemów, posługiwanie się kryteriami, uzasadnianie, wyjaśnianie, klasyfikowanie, wnioskowanie, definiowanie, posługiwanie się przykładami itp.;
2. rozwijanie osobistych zainteresowań ucznia i integrowanie wiedzy przedmiotowej z różnych dyscyplin;
3. zdobywanie umiejętności formułowania samodzielnych i przemyślanych sądów, uzasadniania własnych i cudzych sądów w procesie dialogu we wspólnocie dociekającej;
4. łączenie zdolności krytycznego i logicznego myślenia z umiejętnościami wyobrażeniowo-twórczymi;
5. rozwijanie u uczniów szacunku dla wiedzy, wyrabianie pasji poznawania świata i zachęcanie do praktycznego zastosowania zdobytych wiadomości;
6. wykorzystanie pojęć i wielkości fizycznych do opisu zjawisk oraz wskazywanie ich przykładów w otaczającej rzeczywistości;
7. rozwiązywanie problemów z wykorzystaniem praw i zależności fizycznych; 
8. planowanie i przeprowadzanie obserwacji lub doświadczeń oraz wnioskowanie na podstawie ich wyników;
9. posługiwanie się informacjami pochodzącymi z analizy materiałów źródłowych, w tym tekstów popularnonaukowych.

Tworzenie wypowiedzi w formie eseju popularnonaukowego bez wątpienia wpisuje się w działania ucznia zmierzające do osiągnięcia tych celów. Sprawa wygląda równie dobrze, gdy przyjrzymy się celom szczegółowym fizyki, gdzie uczeń m. in.:

• tworzy teksty, tabele, diagramy lub wykresy, rysunki schematyczne lub blokowe dla zilustrowania zjawisk bądź problemu; właściwie skaluje, oznacza i dobiera zakresy osi;
• wyodrębnia z tekstów, tabel, diagramów lub wykresów, rysunków schematycznych lub blokowych informacje kluczowe dla opisywanego zjawiska bądź problemu; przedstawia te informacje w różnych postaciach;
• wyodrębnia zjawisko z kontekstu, nazywa je oraz wskazuje czynniki istotne i nieistotne dla jego przebiegu;
• przedstawia własnymi słowami główne tezy tekstu popularnonaukowego z dziedziny fizyki lub astronomii;
• przedstawia wybrane informacje z historii odkryć kluczowych dla rozwoju fizyki.

Przyjrzyjmy się zatem kryteriom ewaluacji pracy uczennicy/ucznia właśnie w kontekście powyższych celów. Aby oddać sedno poszczególnych kryteriów opisałem w nich sytuację, w której każde jest spełnione w sposób wyczerpujący i godny najwyższego stopnia szkolnego.

 

Kryterium A  - Zagadnienia obejmujące problematykę wiedzy

Uczennica/Uczeń doskonale rozpoznaje problem zawarty w temacie i dostrzega jego związek z określonym obszarem wiedzy człowieka (w tym wiedzy przedmiotowej); prowadzone przez niego rozważania pozostają w ścisłym związku z myślą przewodnią wypowiedzi na określony temat; swoje spostrzeżenia prezentuje w sposób wyważony, stawia celowe i jasne pytania oraz konsekwentnie prezentuje zajmowane stanowisko.

Kryterium B  - Krytyczność analizy

Uczennica/Uczeń prezentuje doskonały poziom krytycznej refleksji i analizy problemu; jego dyskusja jest szczegółowa, a argumenty logicznie poprawne; główne wątki wypowiedzi są przekonująco uzasadnione i wszechstronnie przenalizowane; formułowane stwierdzenia są konsekwencją przyjętego stanowiska.

Kryterium C  - Holistyczność spojrzenia i odniesienia literaturowe

Uczennica/Uczeń ma świadomość różnych sposobów poznawania świata i różnych obszarów wiedzy, umiejętności i postaw; trafnie i efektywne odnosi się do literatury rozważanego zagadnienia, które postrzega holistycznie.

Kryterium D  - Struktura, przejrzystość i spójność

Praca uczennicy/ucznia jest poprawnie skonstruowana, zawiera zwięzły i przejrzysty wstęp, rozwiniecie jest logicznie spójne i zawiera argumenty prowadzące do sformułowanego wniosku; koncepcja całej pracy jest zrozumiała i zwięźle oddaje problematykę zawartą w temacie.

Kryterium E  - Przykłady

W pracy uczennicy/ucznia znajdują się odpowiednie i trafnie dobrane przykłady, zaczerpnięte z różnorodnych źródeł, w tym własne przemyślenia; przytoczone przykłady celnie ilustrują główne tezy wypowiedzi i odzwierciedlają różnorodność spojrzenia na temat.

Zdaję sobie sprawę z szeregu trudności jakie niesie wprowadzenie tej formy pracy uczniowskiej, od problematyki wiedzy i jej typów zupełnie nieobecnej w polskim kształceniu, po ustalenie wagi poszczególnych kryteriów oraz sposobu ich stopniowania. Do tego dochodzą trudności natury technicznej, chociażby sformułowania tematu i określenia optymalnego dla konkretnego etapu kształcenia rozmiaru pracy. Jednak korzyści wydają się być oczywiste - odpowiadające zmianom i potrzebom współczesności kształcenie młodych ludzi. Wszak "uczniowie kończący edukację w zakresie podstawowym powinni być przygotowani do funkcjonowania we współczesnym świecie oraz postrzegać rolę fizyki jako fundamentu techniki i różnych gałęzi wiedzy przyrodniczej. Należy rozbudzać w nich ciekawość świata i umiejętność poszukiwania wiedzy, jednocześnie rozwijając krytyczne podejście do informacji i opinii. W procesie tym kluczową rolę odgrywa nauczyciel i szkoła m.in. poprzez zróżnicowanie form pracy z uczniami (np. metoda projektu, nauczanie przez działanie, odwrócona lekcja)."

Ja rozpocznę od 4 stron to jest przedziału około 1000 - 1200 słów i tematu "Czy wiedza fizyczna jest przydatna nauczycielowi biologii?" Z pewnością podzielę się spostrzeżeniami już wkrótce.

[1] Dz. U. 2018 poz. 1679

[2] Diploma Programme Theory of Knowledge, Teacher Support Material: Assessment Exemplars, International Baccalaureate Organization, November 2002