GO-LAB i nauczanie przez działanie

Na projekt GO-LAB natknąłem się w sieci jeszcze w 2016 roku i tak bardzo mnie zainteresował, że niezwłocznie "zrobiłem" kurs MOOC. Na własny użytek przetłumaczyłem także przewodnik dla przygotowujących materiały do nauczania przez działanie (czasem używał będę także określenia nauczanie przez dociekanie) zgodnie z cyklem dydaktycznym opracowanym w projekcie GO-LAB (Inquiry Learning Cycle - ILS).

Idea przedsięwzięcia jest interesująca ponieważ w mojej ocenie służy przede wszystkim dwóm głównym celom:

• sprzyja dzieleniu się przykładami dobrych praktyk nauczycielskich, zwłaszcza w obszarze przedmiotów przyrodniczych (GO-LAB Portal),
• oferuje środowisko i narzędzia do przygotowania zasobów edukacyjnych wykorzystujących technologie informacyjno-komunikacyjne (GRAASP).

Cykl GO-LAB nauczanie przez działanie (ILS) jest przedstawiony w postaci blokowej na poniższym rysunku. Osoby przygotowujące materiały do nauczania przez działanie mają swobodę w wyborze ścieżek realizacji cyklu poruszając się pomiędzy jego składowymi zgodnie z kierunkiem strzałek. Wybór ścieżki zależy od celów, środków ich realizacji oraz poziomu zaawansowanie projektowanych w ramach nauczania przez doświadczanie działań.

ilustracja za: http://www.go-lab-project.eu/inquiry-learning-cycle

Trzy główne ścieżki realizacji cyklu nauczania przez działanie widoczne na rysunku powyżej to: 

1. Wprowadzenie—Pytania—Dociekanie—Interpretacja wyników—Wnioski; 
2. Wprowadzenie—Hipotezy—Eksperymentowanie—Interpretacja wyników—Wnioski; 
3. Wprowadzenie—Pytania—Hipotezy—Eksperymentowanie—Interpretacja wyników—Wnioski. 

Faza “Omówienie” może być traktowana jako element “opcjonalny” w każdym z prezentowanych cykli nauczania przez działanie ponieważ indywidualny proces uczenia się może być skutecznie realizowany z pominięciem tego elementu. Jednakże komplementarność całego cyklu nauczania - uczenia się przez dociekanie zależy od efektów omówienia aspektów realizacji poszczególnych faz oraz procesu jako całości.

Przygotowując zajęcia zgodne z zaproponowaną przez autorów projektu ścieżką warto rozpocząć od zapisania podstawowych informacji nt. planowanych w cyklu nauczania przez działanie zajęć zawierających: temat, krótki opis, zagadnienia, słowa kluczowe, język, wiek odbiorcy, liczbę godzin dydaktycznych, cele edukacyjne. A oto podstawowe informacje o poszczególnych fazach cyklu.

Wprowadzenie

Wprowadzenie ma przede wszystkim na celu rozbudzić zainteresowania uczniów oraz sprawić, że podejmowany problem ich zaciekawi. W tej fazie uczniowie samodzielnie identyfikują główny temat zajęć bądź jest on prezentowany przez autora materiałów. We wprowadzeniu następuje dookreślenie obszarów tematyki zajęć. Prezentacja głównego tematu dociekania z wykorzystaniem materiałów w postaci filmów, zdjęć, rysunków, fragmentów tekstów itp. sprzyja kształtowaniu m. in. motywacji do działania. 

Konceptualizacja

Konceptualizacja ma za zadanie przybliżyć nowe zagadnienia i pojęcia, przedstawić je w kontekście podejmowanej podczas zajęć problematyki oraz sprawić, że zostaną stworzone warunki do włączenia ich w zasoby wiedzy ucznia. W fazie tej wyodrębniamy dwie alternatywne czynności, prowadzące do podobnych efektów, polegające na formułowaniu pytań oraz hipotez. 

Należy zachęcać uczniów do samodzielnej identyfikacji pojęć i zagadnień związanych z roz-ważanym problemem, ich weryfikacji oraz wskazania wzajemnych powiązań np. podczas dyskusji. Warto pamiętać, że nie należy wskazywać popełnianych w tej fazie błędów, gdyż ich identyfikacja przez uczniów ma się dokonać w procesie realizacji zadań. Warto jest zapisać je i wrócić do ich rozważań w przyszłości.

Czynność 1: Pytania

Pytania to proces formułowania pytań badawczych w obrębie rozważanego problemu. Zadaniem nauczyciela jest wspomagać ucznia w formułowaniu pytań w obrębie zagadnień i pojęć zidentyfikowanych we wcześniejszej fazie działań z myślą o znalezieniu na nie odpowiedzi.

Czynność 2: Hipotezy

Hipotezy to proces formułowania hipotez w oparciu o wiedzę teoretyczną, które poddane zostaną weryfikacji. Rola nauczyciela sprowadza się do wspomagania ucznia w formułowaniu hipotez oraz planów ich weryfikacji w kolejnej fazie działań. Podobnie jak podczas pierwszej czynności nie należy wskazywać popełnianych w tej fazie błędów, gdyż ich identyfikacja przez uczniów ma się dokonać w procesie realizacji zadań. Warto jest zapisać je i wrócić do ich rozważań w przyszłości.

Doświadczanie

Doświadczanie stanowi główny element procesu przechodzenia od zainteresowania do działania i jest ukierunkowane na szukanie odpowiedzi na postawione pytania bądź weryfikację sformułowanych hipotez. Uczniowie planują obserwacje, przeprowadzają eksperymenty i badania, zmieniają ich parametry i przyglądają się rezultatom swoich działań. W tej fazie wyróżnić możemy trzy czynności: Dociekanie, Eksperymentowanie oraz Interpretację wyników. Najważniejszymi narzędziami doświadczania są zasoby sieciowe bezpośrednio służące realizacji zadań.

Czynność 1: Dociekanie

Dociekanie jest systematycznym działaniem służącym znalezieniu powiązań i relacji pomiędzy parametrami oraz elementami składowymi rozważanego problemu. W trakcie działań związanych z dociekaniem często trudno jest sprecyzować oczekiwania, a pojawiające się rezultaty są naturalną konsekwencją czynności Pytania. Warto zachęcać uczniów do określania dróg i procedur poszukiwania odpowiedzi na postawione pytania oraz ich przeformułowywania w rezultacie dociekań. Uczniowie powinni dostrzec potrzebę zbierania informacji np. w wyniku działań w zaproponowanym dla rozważanego problemu środowisku (zasobach sieciowych).

Czynność 2:  Eksperymentowanie

Eksperymentowanie sprowadza się do określenia i wykonania konkretnych czynności, w wyniku których zostaną zebrane i poddane analizie dane doświadczalne. Z rezultatami eksperymentowania związane są konkretne oczekiwania. Działanie to jest naturalną konsekwencją sformułowania hipotez. 

Należy zachęcać uczniów do przygotowania szczegółowego planu eksperymentu, którego wyniki pomogą znaleźć odpowiedź na pytanie bądź umożliwią potwierdzenie bądź odrzucenie postawionej hipotezy. Warto zapytać uczniów, jakie narzędzia będą potrzebne oraz na które parametry należy zwrócić szczególną uwagę. Wprowadzenie służące prezentacji dedykowanych problemowi zasobów sieciowych ma przede wszystkim ułatwić osiągnięcie założonych celów.

Po sformułowaniu planu działaniu następuje czas na wprowadzenie go w życie i zebranie danych eksperymentalnych. Należy zwracać uwagę, czy uczniowie dostrzegają powiązania między docie-kaniem a postawionymi hipotezami oraz czy świadomie przechodzą od jednej czynności do kolejnej. 

Uczniowie często zmieniają parametry w sposób wymykający się jakiejkolwiek logice, dlatego należy wspierać ich w systematycznych działaniach i podkreślać, że każdorazowo zmieniany winien być tylko jeden parametr. Pomocne może okazać się drobiazgowe notowanie nie tylko wyników, ale także informacji nt. przebiegu eksperymentu.

Czynność 3: Interpretacja wyników

Interpretacja wyników jest czynnością niezbędną, by nadać zebranym danym konkretnego znaczenia w procesie pogłębiania wiedzy o badanym zjawisku. Uczniowie muszą mieć świadomość, że otrzymane dane należy poddać obróbce, by optymalnie wykorzystać je podczas kolejnych działań. Wizualizacja rezultatów w postaci wykresów, porównanie ich z przewidywaniami teoretycznymi bądź konkretnym modelem numerycznym ma pozwolić uczniom na weryfikację przypuszczeń lub sformułowanie własnych teorii. 

Wnioski

Wnioski są ukoronowaniem podjętych działań i winne być formułowane w odniesieniu do ze-branych danych i procedur związanych z ich otrzymaniem oraz obróbką. W fazie tej uczniowie odnoszą się do postawionych pytań lub sformułowanych hipotez prezentując odpowiedzi lub odrzucają bądź potwierdzają przypuszczenia. Prowadzone przez nich działania doprowadzają do sformułowani konkretnych zależności między parametrami badanego zjawiska (czynność Pytania) lub weryfikacji postawionych hipotez (czynność Hipotezy). Przy każdej okazji należy zachęcać uczniów do samodzielnego formułowania wniosków oraz porównywania ich z elementami fazy konceptualizacji oraz doświadczania. Jeśli we wcześniejszych fazach zostały popełnione błędy należy się im przyjrzeć i podjąć działania zmierzające do ich wyeliminowania. Warto jest otrzymane rezultaty porównać z wcześniej opublikowanymi wynikami bądź wartościami teoretycznymi.

Omówienie

Omówienie służy głównie dzieleniu się rezultatami uczenia się przez działanie i może polegać na opisywaniu, krytyce, ewaluacji i dyskusji nt. podjętych w procesie działań oraz otrzymanych rezultatów. Każdy element cyklu może być omawiany także na etapie jego realizacji i dodatkowo stymulować ciekawość zaangażowanych osób.

Czynność 1: Komunikowanie

Komunikowanie należy rozumieć jako proces, w którym uczniowie dzielą się spostrzeżeniami i odkryciami podczas rozmów oraz wymieniają opiniami nt. tego wszystkiego, co dzieje się w trakcie zajęć. Warto zachęcać uczniów do przygotowania sprawozdania z działań, w którym opisywane są poszczególne elementy procesu. Nie musi to być formalny raport z badań – często świetnie sprawdza się prezentacja multimedialna, krótki film lub plakat podobny do tych, prezentowanych podczas konferencji.

Czynność 2: Refleksja

Refleksję należy rozumieć jako działanie, efektem którego jest pojawienie się nowego problemu bądź zagadnienia jawiącego się jako godne podjęcia dodatkowych badań lub usprawnienia wcześniej prowadzonych. Refleksja obejmuj także informacje zwrotne otrzymane od osób zaangażowanych w poszczególne fazy procesu. Każda z czynności omówienia może być realizowana w odniesieniu do procesu jako całości bądź jego poszczególnych faz. Warto jest podejmować dyskusję w gronie uczniów nt. uzyskiwanych przez nich wyników zmierzającą do pojawienia się alternatywnych przypuszczeń oraz ujawniającą mocne i słabe strony omawianych rezultatów. Często w wyniku dyskusji padają propozycje niecodziennych rozwiązań prowadzące do modyfikacji i usprawnień.

Zachęcam nauczycieli do przyjrzeniu się zasobom i przykładom projektowym GO-LAB. Są wśród nich także materiały dostępne w języku polskim.