Czasowniki operacyjne

Czasowniki operacyjne

Czasowniki operacyjne umożliwiają wyrażenie celów nauczania w formie zdań oznajmiających, określających rodzaj czynności podlegającej ewaluacji oraz zaliczyć je do odpowiedniej kategorii taksonomicznej [i]. Treści nauczania i oczekiwane umiejętności uczniów sformułowane w języku wymagań szczegółowych z wykorzystaniem czasowników operacyjnych mogą stanowić podstawę ustalania  kryteriów ocen i wymagań egzaminacyjnych.

Niniejsza propozycja stanowi próbę stworzenie spójnej bazy do interpretowania zapisów nowej podstawy programowej nauczania fizyki na II etapie edukacyjnym. Użyte w niej czasowniki operacyjne należy rozumieć i stosować w kontekście Polskich Ram Kwalifikacji (PRK) dla poziomu 1 i 2 [ii]. Ramy te podają i grupują ogólne charakterystyki efektów uczenia się (w zakresie wiedzy, umiejętności oraz kompetencji społecznych), wymaganych dla kwalifikacji danego poziomu (1 - 8); charakterystyki kolejnych poziomów PRK odzwierciedlają coraz wyższe wymagania w tych zakresach. W PRK wyróżniono charakterystyki poziomów I i II stopnia. Charakterystyki I stopnia (uniwersalne) dotyczą wszystkich rodzajów edukacji i należy je odnosić do określonej dziedziny uczenia się lub działalności zawodowej. Charakterystyki te są następnie rozwinięte w charakterystyki poziomów II stopnia, typowe dla kształcenia ogólnego, kształcenia i szkolenia zawodowego oraz dla szkolnictwa wyższego – należy je odnosić do uczenia się w określonym zakresie wykształcenia (w przypadku podstawy programowej dla szkoły podstawowej do wykształcenia ogólnego na poziomach 1 i 2). Ujęte łącznie w charakterystykach I stopnia „Kategorie opisowe i aspekty o podstawowym znaczeniu” w charakterystykach II stopnia są uszczegółowione z rozbiciem na „Kategorie opisowe” oraz „Aspekty o podstawowym znaczeniu”.

Proponowane uszczegółowienie znaczenia czasowników operacyjnych jest zbieżne z powszechnie stosowaną w środowisku, nie tylko fizyków, taksonomią celów w dziedzinie poznawczej, motywacyjnej i praktycznej [iii]. Stąd przez poziom wiadomości i działania rozumieć należy zarówno zapamiętywanie wiadomości, ich zrozumienie jak i uczestnictwo w działaniu, podczas gdy poziom umiejętności obejmuje stosowanie wiadomości w sytuacjach typowych i problemowych oraz sprawność działania w różnych warunkach.
Poniższy rysunek prezentuje zbiór (na poziomie wiadomości i działania) oraz zależności (na poziomie umiejętności i kompetencji społecznych) między opisywanymi czasownikami operacyjnymi. 

W tabeli poniżej przedstawiono słownikowe znaczenie czasowników [iv] zbieżne z intencją autorów dokumentu, proponowane uszczegółowione znaczenie operacyjne w kontekście podstawy programowej fizyki oraz odwołania do konkretnych zapisów PRK.

poziom	czasownik operacyjny	adekwatne znaczenie słownikowe (w bezokoliczniku)	znaczenie operacyjne w dokumencie	odwołanie do PRK
Poziom wiadomości i działania	OBSERWUJE	uważnie przyglądać się komuś lub czemuś przez dłuższy czas; dostrzegać jakieś fakty, stwierdzać jakiś stan rzeczy;	przygląda się i dostrzega istotne elementy lub parametry zjawiska bądź jego przebiegu
	PRZELICZA	policzyć coś, kogoś uważnie; obliczyć coś w innych jednostkach;	dokonuje przekształceń wyniku (w tym obliczeń matematycznych) do równoważnej formy zaprezentowanej ustnie bądź pisemnie	P10_WM P20_WM
Poziom wiadomości i działania	WYMIENIA	podać nazwę czegoś lub imię i nazwisko kogoś w pewnej kolejności;	podaje nazwę i wylicza	P10_WJ P20_WJ
	NAZYWA	określić nazwą, mianem, imieniem lub epitetem;	określa i przyporządkowuje nazwę	P10_WJ  P10_WM P20_WJ P20_WM
	OPISUJE	przedstawić szczegóły dotyczące osoby, przedmiotu, zjawiska lub sytuacji; opatrzyć objaśnieniami, podpisem rysunki, mapy itp.;	przedstawia podając kluczowe i adekwatne informacje w formie ustnej bądź pisemnej	P10_WJ P10_WM P20_WJ P20_WM
	OBLICZA	licząc, ustalić wielkość lub wartość czegoś; uwzględnić coś w swoich planach;	dokonuje przekształceń algebraicznych w celu wyznaczenia wartości liczbowej	P10_WM P20_WM
	ROZRÓŻNIA	stwierdzić różnicę między kimś a kimś lub między czymś a czymś; wyodrębnić z jakiegoś tła, z jakiejś całości;	podaje w formie wypowiedzi ustnej bądź pisemnej cechy wspólne bądź różnicujące	P10_WJ P20_WJ
	STOSUJE	używać czegoś w jakimś celu w określonych okolicznościach;	używa do opisu lub obliczeń prowadzonych w formie wypowiedzi ustnej lub pisemnej	P10_WJ P10_WM P20_WJ P20_WM
	RYSUJE	przedstawiać coś na papierze za pomocą ołówka, kredki; opisywać coś obrazowo, plastycznie;	dokonuje przekształceń graficznych w różnych reprezentacjach (m. in. na wykresie, schemacie ideowym, blokowym) w celu zilustrowania elementu, zjawiska bądź jego przebiegu	P10_WM P20_WM
	ŁĄCZY	spajać, zespalać w całość z odrębnych elementów za pomocą środków technicznych; tworzyć związek pomiędzy jakimiś zjawiskami lub pojęciami;	dokonuje fizycznych połączeń elementów w całość służącą realizacji określonego zadania	P10_WM P20_WM
	PRZEPROWADZA	wykonać jakąś czynność, doprowadzić do rozwiązania, zakończenia czegoś; wystąpiwszy z czymś, zrealizować swój pomysł;	podejmuje czynności na drodze do rozwiązania zadania lub opisania elementu, zjawiska bądź jego przebiegu
Poziom umiejętności i kompetencji społecznych	ZAPISUJE	pisząc, utrwalić jakiś tekst lub jakąś informację;	utrwala stan, nazwę bądź wartość zgodnie z określonymi normami	P10_UM P20_UM
	WYRÓŻNIA	zaznaczyć różnicę;	obserwuje, wymienia nazywając i rozróżnia pojedyncze elementy między sobą bądź w większej całości
	ROZPOZNAJE	zidentyfikować kogoś lub coś, wyróżniając spośród innych;	rozróżnia, przedstawia i nazywa poszczególne elementy, zależności bądź zjawiska
	WYODRĘBNIA	wydzielić coś z jakiejś całości;	opisuje, obserwuje, łączy w celu werbalizacji w formie wypowiedzi ustnej bądź pisemnej	P10_UJ P20_UJ
	WSKAZUJE	pokazać, gdzie się ktoś lub coś znajduje; zwrócić uwagę na coś; dać wskazówki, poinformować o czymś;	obserwuje, wymienia, nazywa i rozróżnia elementy, zależności bądź zjawiska
	POSŁUGUJE SIĘ	użyć czegoś jako środka do osiągnięcia jakiegoś celu lub jako pomocy przy jakiejś czynności;	nazywa, oblicza i stosuje w toku podejmowanych czynności zmierzających do opisu elementu lub przebiegu zjawisk w formie wypowiedzi ustnej lub pisemnej	P10_UJ P10_UM P20_UJ P20_UM
	WYKORZYSTUJE	użyć czegoś dla osiągnięcia jakiegoś celu, zysku; posłużyć się kimś, aby zrealizować własne cele;	opisuje i konsekwentnie stosuje na drodze do rozwiązania zadania lub opisania elementu, zjawiska bądź jego przebiegu
	ANALIZUJE	rozpatrywać jakiś problem, zjawisko z różnych stron w celu jego zrozumienia lub wyjaśnienia; wyjaśniać lub opisywać w wyniku takiego rozpatrywania;	wykorzystuje wiedzę i umiejętności podczas prostych czynności zmierzających do wykonania zadania	P10_UU P20_UU
Poziom umiejętności i kompetencji społecznych	WYZNACZA	określić miejsce, czas, wielkość, zakres czegoś; określić jakąś wielkość za pomocą obliczeń;	zapisuje, rozróżnia w celu przeprowadzenia obliczenia oraz podejmuje czynności prowadzące do określenia wartości	P10_UM P20_UM
	BADA	poznawać coś za pomocą analizy naukowej; obserwując coś, starać się to sprawdzić, poznać;	planuje i podejmuje, samodzielnie lub w grupie, działania (m. in. zapisuje, rozpoznaje i wyodrębnia) zmierzające do potwierdzenia bądź odrzucenia hipotezy badawczej	P10_UM P10_KF P20_UM P20_KF
	DEMONSTRUJE	prezentować urządzenie, produkt, doświadczenie, itp.;	podejmuje i przeprowadza działania (m. in. wyodrębnia i wyróżnia), samodzielnie lub w grupie, zmierzające do prezentacji określonej treści bądź ukazania zjawiska	P10_KZ P20_KZ
	KONSTRUUJE	tworzyć projekt czegoś, ustalając układ i zależności poszczególnych elementów; wykonywać jakąś konstrukcję według tego projektu;	analizuje i przedstawia w postaci graficznej bądź za pomocą modeli lub analizuje i podejmuje działania zmierzające do otrzymania większej całości z elementów składowych	P10_UM P20_UM
	ILUSTRUJE	opatrywać teksty ilustracjami; uzupełniać, wyjaśniać, unaoczniać coś za pomocą komentarza, zdjęć itp.; interpretować coś, posługując się słowem, gestem, mimiką itp.;	poddaje analizie, prezentuje werbalnie, na piśmie, w formie ilustracji, schematu lub doświadczalnie oraz wskazuje wnioski	P10_UJ P10_UM P20_UJ P20_UM
	OTRZYMUJE	uzyskać coś z czegoś;	w wyniku podjętych działań osiąga cel np. opisanie lub rozwiązanie problemu

Podsumowanie

W artykule został przedstawiony pierwszy etap (lista wybranych czasowników operacyjnych) propozycji stworzenia spójnej bazy do interpretowania zapisów podstawy programowej fizyki na II etapie edukacyjnym. Proponowana lista nie stanowi próby ograniczenia sfery znaczeniowej czasowników operacyjnych. Nie wyczerpuje ona możliwych do wykorzystania czasowników operacyjnych, a zawiera jedynie te, które wystarczają do sformułowania założeń podstawy programowej nauczania fizyki na II etapie edukacyjnym. Autorzy mają świadomość, że zmienność języka jest wynikiem nie tylko rozwoju teorii i koncepcji naukowych, ale wynika przede wszystkim z ewolucji języka otoczenia. Ewolucji, która obejmuje przede wszystkim zmienność znaczeniową i składniową języka oraz zmienność w terminologii naukowej (m. in. treść, kontekst) [v]. Mniemamy, że niniejsza propozycja stanie się użyteczną strukturą dla autorów podręczników, rzeczoznawców oraz nauczycieli i będzie podlegała ewaluacji.

---

[i] M. Klisowska, Pomiar dydaktyczny z fizyki. Podstawy diagnostyki edukacyjnej, Materiały dla nauczycieli fizyki i studentów kierunków nauczycielskich, Rzeszów 1999

[ii] A. Chłoń-Domińczak, S. Sławiński, A. Kraśniewski, E. Chmielecka,  Polska Rama Kwalifikacji, Instytut Badań Edukacyjnych, Warszawa 2016

[iii] B. Niemierko: Cele kształcenia w: K. Kruszewski. Sztuka nauczania – czynności nauczyciela, PWN, Warszawa 1991

[iv] Słownik Języka Polskiego PWN, http://sjp.pwn.pl/ , dostęp 12 grudnia 2016

[v] I. Stępniowski, Zagadnienia języka w początkowym nauczaniu fizyki, IKN, Warszawa 1977