Z "Lalką" na fizyce...

O korzyściach płynących z wykorzystanie materiałów źródłowych już pisałem. Dziś pora na konkretne przykłady pochodzące z książki autorstwa Stanisława Jakubowicza, Stanisława Plebańskiego, Kornelii Rybickiej oraz Beaty Udzik wydanej przez Wydawnictwo Pedagogiczne ZNP w Kielcach w roku 2007.

Pretekstem do zamieszczenia fragmentów "Lalki" Bolesława Prusa były obserwacje poczynione przeze mnie podczas podróży na X Szkolne Warsztaty Fizyczne, podczas której część uczniów czytała właśnie tę lekturę. Gdy o możliwości wykorzystania fragmentów powieści, także na lekcjach fizyki, powiedziałem zaprzyjaźnionej nauczycielce z entuzjazmem poprosiła o pytania do tego tekstu. Oto one - za zgodą autora. Może przyddzą się jeszcze komuś.

Tekst 1
Podbiegł do żelaznej szafy, otworzył ją w sposób bardzo skomplikowany i po kolei począł wydobywać sztabki metalu cięższego od platyny, lżejszego od wody, to znowu przezroczystego... Wokulski oglądał je, ważył, ogrzewał, kuł, przepuszczał przez nie prąd elektryczny, ciął nożycami.

Bolesław Prus,  Lalka, tom II, Warszawa 1964, s. 75.

Pytania i polecenia 1

1. Wypisz metody badawcze zastosowane przez Wokulskiego. Przyporządkuj im działy fizyki.

Tekst 2
Wziął ze stołu stalowy sześcian i podawszy go Wokulskiemu, mówił:
– Oto jest decymetr sześcienny, pełny, odlany ze stali; weź go w rękę, ile waży?
– Z osiem kilogramów...
Podał mu drugi sześcian tej samej wielkości, również stalowy, pytając:
– A ten ile waży?
– No, ten waży z pół kilograma:.. Ale on jest pusty... - odparł Wokulski.
– Doskonale! A ta sześcienna klatka ze stalowego drutu ile waży? - spytał Geist, podając ją Wokulskiemu.
– Ta waży kilkanaście gramów...
– Oto widzisz – przerwał Geist. – Mamy trzy sześciany tej samej wielkości i z tego samego materiału, które jednak są nierównej wagi. A dlaczego? Gdyż w pełnym sześcianie jest najwięcej cząstek stali, w pustym mniej, a w drucianym najmniej. Wyobraź więc sobie, że udało mi się zamiast pełnych cząstek budować klatkowe cząstki ciał, a zrozumiesz tajemnicę wynalazku. Polega on na zmianie budowy wewnętrznej materiałów, (...)

Bolesław Prus, Lalka, tom 2, Warszawa 1964, s. 76-77.

Pytania i polecenia 2

1. W jakim momencie biografii głównego bohatera powieści Prusa ma miejsce zacytowana scena?
2. Jaki związek ma podany fragment z epoką, w której powstała książka?
3. Jaki związek z zakończeniem utworu ma zacytowany fragment?
4. Podaj cel działań Geista, działanie i wynik tego działania
5. Porównaj literacki pomysł Prusa ze strukturami tworzonymi przez atomy węgla – grafit, diament, fullereny.
6. Przeczytaj fragment doniesienia prasowego Gazety Wyborczej z 9 maja 2002 roku.
   Księga Rekordów Guinnessa uznała aerożel, wyprodukowany w Jet Propulsion Laboratory w Pasadenie, za ciało stałe o najmniejszej gęstości. Rzeczywiście, materiał ten przypomina zamrożony dym.
   Aerożel to przede wszystkim dwutlenek krzemu - tyle że 99,8% jego objętości stanowi... powietrze. Przygotowywany jest jak żelatyna: poprzez mieszanie ciekłego krzemu z szybko parującym rozpuszczalnikiem; otrzymywany w tym procesie żel jest następnie suszony pod ciśnieniem, poddawany obróbce termicznej, aż wreszcie uzyskuje się substancję stałą o gęstości 3 miligramów na centymetr sześcienny (podczas gdy gęstość powietrza to 1,2 miligrama na centymetr sześcienny).

• Oblicz, ile razy aerożel jest lżejszy od wody.
• Przy rozstrzelonym piśmie powyższego fragmentu Lalki redaktor wydania  (1964 rok) dopisał odnośnik – "oczywiście pomysł fantastyczny". Określenie fantastyczny  ma, wg słownika wyrazów obcych, dwa znaczenia: 1. będący wytworem fantazji, nie mający oparcia w rzeczywistości, 2. niezwykły, nadzwyczajny. Które znaczenie przypisałbyś autorowi odnośnika, a które wybrałbyś dzisiaj? Odpowiedź uzasadnij.
  
  

Tekst 3

– To jest chyba dwa razy cięższe od platyny?... – szepnął.

– A tak... tak! – śmiał się Geist. – Nawet jeden z moich przyjaciół akademików nazwał to "komprymowaną platyną"... Dobry wyraz, co? Na oznaczenie metalu, którego ciężar gatunkowy wynosi 30,7...
(...)

Bo jużci jest faktem, że każdy nowy a ważny materiał, każda nowa siła to nowe piętro cywilizacji. Brąz stworzył cywilizację klasyczną, żelazo wieki średnie; proch zakończył wieki średnie, a węgiel kamienny rozpoczął wiek dziewiętnasty. Co się tu wahać: metale Geista dadzą początek takiej cywilizacji, o jakiej nie marzono i kto wie, czy wprost nie uszlachetnią gatunku ludzkiego...

Bolesław Prus, Lalka, tom II, Warszawa 1964, s. 56, 81.

Pytania i polecenia 3

1. Echa jakich sztandarowych haseł pozytywizmu dostrzec można w podanym fragmencie Lalki Prusa?
2. Znajdź w tablicach fizycznych gęstość platyny. Oblicz, ile razy "komprymowana platyna"  miała większą gęstość od platyny.
3. Znajdź w książkach, Internecie informacje, czy istnieją substancje o gęstości podanej przez Geista i dostępne dzisiaj człowiekowi w normalnych warunkach.
4. Podaj materiał, który Twoim zdaniem spowodował przełom cywilizacyjny w latach nie wymienionych już przez Bolesława Prusa, aż do czasów dzisiejszych. Weź pod uwagę fakt, że powieść pisana była w drugiej połowie dziewiętnastego wieku.
5. Wybierz typ właściwości fizycznych substancji (mechaniczne, elektryczne, optyczne, magnetyczne),  które współcześnie doprowadziły do cywilizacyjnego przewrotu. Czy Prus tak to przewidywał?
6. Zastanów się i wyraź krótko swoje zdanie na piśmie: Czy nowa technologia wpłynęła na "uszlachetnienie gatunku ludzkiego"?
7. Znajdź różnicę między pojęciami: nanokomputer i mikrokomputer.

Tekst 4

Machalski objaśnił palcami świecę i nalawszy mi kieliszek wina mówił:
– On tu jest u nas ze cztery lata. Do sklepu albo do piwnicy nie bardzo... Ale mechanik!... Zbudował taką maszynę, co pompuje wodę z dołu do góry, a z góry wylewa ją na koło, które właśnie porusza pompę. Taka maszyna może obracać się i pompować do końca świata; ale coś się w niej skrzywiło, więc ruszała się tylko kwadrans. Stała tam na górze, w pokoju jadalnym, i Hopferowi zwabiała gości; ale od pół roku coś w niej pękło.

Bolesław Prus, Lalka, tom 1, Warszawa 1964 s. 534.

Pytania i polecenia 4

1. Dlaczego główny bohater „Lalki” „zbudował taką maszynę”?
2. Czym była nauka dla bohatera i w jakich momentach swego życia uciekał w jej świat?
3. Jaki ma to związek z założeniami epoki, w której powstała powieść?
4. W podanym fragmencie utworu autor posłużył się ironią. Dzięki jakim zabiegom językowym ją uzyskał?
5. Podaj cel, działanie i wynik tego działania
6. Jak nazwiesz taką maszynę, która może „pompować do końca świata”?
7. Czy możesz podać jeszcze inne powody (oprócz skrzywienia czegoś) tak krótkiego czasu działania maszyny?

Tekst 5

Fragment listu Bolesława Prusa z 8 lutego 1897 roku.

Otóż gdy autor obmyśla powieść, może mieć w głowie wszystkie powyższe elementy: materiał, temat, plan – i mimo to czuć, że całość mu się jakoś nie skleiła!
W tej epoce "niesklejenia się całości" umysł autora podobny jest do wody, która pomimo że stoi w temperaturze niższej od zera, jednakże nie zamarza. I dopiero trzeba jakiegoś choćby niewielkiego wstrząśnienia, ażeby owa woda zamarzła w jednej chwili i od razu, w całej masie.
W powieści Lalka znajduje się rozdział poświęcony procesowi o kradzież lalki, rzeczywistej lalki dziecinnej. Otóż taki proces miał miejsce w Wiedniu. A ponieważ fakt ten wywołał w moim umyśle skrystalizowanie się, sklejenie całej powieści, więc – przez wdzięczność – użyłem wyrazu Lalka za tytuł.

Bolesław Prus

Pytania i polecenia 5

1. Opisz zjawisko przechłodzenia wody.
2. Opisz proces zachodzący w chwili "niewielkiego wstrząśnienia".
3. Oblicz, jaką co najmniej temperaturę musiałaby mieć woda przechłodzona, żeby "zamarzła w jednej chwili i od razu, w całej masie".
4. Do jakiego zjawiska fizycznego porównuje Prus olśnienie twórcze? Uzasadnij trafność porównania.